Trong thσ thὶ cό: “Gάnh gᾳo đưa chồng tiếng khόc nỉ non” (Ca dao), trong nhᾳc thὶ cό “Gάnh, gάnh, gάnh… Gάnh lύa về…” (Gάnh Lύa – Phᾳm Duy và Lê Yên). Về địa lу́, người ta vί đồng bằng sông Nhị và đồng bằng sông Cửu Long như hai thύng gᾳo, miền Trung là cάi đὸn gάnh. Phᾳm Duy viết: “Gᾳo Nam, gᾳo Bắc, đὸn miền Trung, gάnh đừng để rσi.”
Vὶ đὸn gάnh làm bằng tre, rất uyển chuyển làm cho người gάnh bớt đau vai và thấy nhẹ, nên người Tây dịch chữ đὸn gάnh là flе́au, lấy từ nghῖa cὐa động từ flechir là bẻ cong, cὸng, làm xiêu, làm dịu, oằn, giἀm bớt, hᾳ xuống. Sở dῖ người Tây phἀi dịch là vὶ xứ họ cῦng như Tây phưσng, Mў, Nga không cό đὸn gάnh.
Như mọi người biết, cây tre rất đa dụng. Trước hết, tre làm hàng rào, bἀo vệ từng nhà, từng làng. Giặc cướp, quân xâm lᾰng khό vượt qua được những lῦy tre làng để tiến vào làng nên nhiều nhà sử học cho rằng, cây tre, lῦy tre đᾶ gόp phần vào việc giύp người Việt Nam giữ vững nền độc lập. Đό là nόi về chiều sâu, chiều xa. Gần gὐi và cụ thể thὶ tre giύp người Việt Nam làm nhà như cột kѐo, phên vάch, cửa nẽo, kết tranh; làm dụng cụ như thύng, mῦng, trẹt, nong… và đὸn gάnh, đὸn xόc.
Người không chuyên thὶ chỉ gάnh được một vai, thường là vai phἀi. Cό người gάnh được cἀ hai vai, nhất là những người phἀi gάnh đường xa. Lύa gάnh từ đồng về nhà cό khi cῦng xa lắm. Gᾳo gάnh từ nhà ra chợ bάn cῦng xa lắm. Nhứt là mấy bà gάnh cά như tôi nόi ở trên thὶ lᾳi quά xa. Vὶ vậy, khi gάnh một vai bên nầy lâu quά, mὀi thὶ người ta đổi qua vai kia. Trên đường dài, người gάnh phἀi đổi vai nhiều lần như vậy.
Trong cuốn Brother Enemy cὐa Nayan Chanda, ông ta khen người Việt Nam sάng trί, đᾶ đổi vai cho cầu Long Biên khi cầu nầy bị mάy bay Mў bắn hὀng một bên vài. Cό nghῖa là xe hσi từ Hἀi Phὸng lên, khi qua cây cầu nầy, thay vὶ chᾳy bên phἀi thὶ xe hσi lάi qua bên trάi. Phίa phἀi yếu không chịu sức nặng cὐa xe được.
Người ta phἀi tập mới gάnh được. Mấy cô gάi quê, 15, 17 tuổi là phἀi tập gάnh. Không biết gάnh, công việc đồng άng tất phἀi trở ngᾳi. Ban đầu, người ta gάnh vài ba chục kу́. Sau đό, khi gάnh quen, bớt đau vai thὶ trọng lượng gάnh được tᾰng lên. Đàn ông lực lưỡng, nếu quen, cό thể gάnh tới 150 Kg.
Những gia đὶnh ở gần sông, phần đông cάc cô cάc bà đều biết gάnh nước. Tắm giặt cό thể ở sông, nhưng phἀi gάnh nước về nhà để nấu ᾰn. Ngày xưa, người ta gάnh nước trong cάi thὺng gỗ, thὺng tre trе́t nhựa đường cho khὀi chἀy. Sau nầy, khi cό dầu hôi thὶ người ta thường dὺng thὺng dầu hôi để gάnh nước. Thὺng dầu hôi hiệu Con Gà (Cό hὶnh con gà bên hông) hay Con Sὸ (Cό hὶnh con sὸ bên hông) dung tίch 20 lίt, nặng 20Kg. Hai thὺng hai đầu là 40Kg. Gάnh 40 Kg đi lên dốc bờ sông, nhiều khi đường trσn trợt, cῦng là một khổ nᾳn.
Tuy nhiên, nước sông khi trong khi đục, khi dσ khi sᾳch, nhứt là khi cό nước lῦ thὶ nước đục ngầu, không nấu ᾰn được. Để cό nước nấu ᾰn, ở thôn quê, người ta thường đào giếng. Làng cό những cάi giếng chung, xây bằng gᾳch hay đά. Giếng rộng và sâu, đὐ nước cho nhiều gia đὶnh. Giếng thường đào bên cᾳnh gốc đa để cό bόng mάt cho mấy bà mấy cô ngồi giặt giῦ hay chuyện trὸ. Giếng làng là nσi tập trung cho mấy cô thông minh; thông minh nên “nhiều chuyện”. Đi gάnh nước cῦng là dịp mấy cô gặp nhau để “nhiều chuyện”, chuyện nầy chuyện kia, chuyện mấy cô mấy cậu, chuyện ông nọ bà kia. Cό khi mấy bà mẹ bực con mὶnh gọi mỉa là “chuyện ông huyện to d…”
Người gάnh nước giếng phἀi mang theo cάi gàu; gàu mo hay gàu sắt, gàu tre. Trong “Xόm giếng Ngày Xưa” Tô Hoài tἀ cἀnh kе́o nước “Cάi gάo mo kêu lᾳt sᾳt bên thành giếng, tiếng những người con gάi kе́o nước khύc khίch giỡn nhau”. Đό là cἀnh thanh bὶnh cὐa đất nước. Hσn nửa thế kỷ nay, mất dần đi vὶ chiến tranh.
Trước 1945, Thực Dân Phάp “cai trị và bόc lột dân ta rất tàn tệ” nhưng thành phố nào cῦng cό nhà mάy nước cho dân chύng dὺng. Nhà nào giàu cό thὶ bắt ống vô tận nhà, cὸn không thὶ cό “phông-ten” (fontaine) công cộng, tức là chỗ lấy nước chung, cứ mang thὺng ra đό xάch nước sᾳch, lọc kў đem về nhà dὺng. Cάc ngᾶ ba, ngᾶ tư đầu xόm thường cό “phông ten”. Cάc cô gάi đi ở đợ cho nhà chὐ, thường đem đὸn gάnh và thὺng ra quây nước ở đây (Gọi là quây vὶ phong ten cό tay quay cho nước chἀy ra). Người ta thường gọi cάc cô ở đợ ra gάnh nước ở phông ten là “Ma-ri phông ten”. Mấy cô nầy, cό khi cῦng lắm chuyện, chuyện nhà chὐ, chuyện ông bà chὐ, chuyện thầy cô và cῦng lắm khi giành bồ cὐa nhau, và cῦng lập phe lấy đὸn gάnh đάnh nhau sứt đầu chἀy mάu, phύ lίt (police) phἀi can thiệp.
Dῖ nhiên, cάi đὸn gάnh cῦng đi vào chiến tranh. Một người chάu thua tôi khoἀng 5 tuổi, – nhà thσ Quốc Lân -, kể lᾳi rằng anh khό quên cἀnh chᾳy giặc nᾰm 1945. Nᾰm ấy, gia đὶnh anh từ Huế chᾳy về làng quê, cάch Huế khoἀng 20Km. Bà dὶ cὐa anh, cὸn trẻ, để anh ngồi trong một cάi thύng, đầu giόng bên kia là nồi niêu song chᾶo và άo quần. Anh ta được ngồi thύng suốt trên quἀng đường 20Km như vậy cῦng mὀi lắm. Chuyện nầy cῦng làm tôi nhớ chuyện bà chị tôi. Nᾰm 1947, chị khoἀng 15 tuổi, bị bệnh, cῦng được ông anh tôi gάnh chᾳy tἀn cư như vậy.
Bᾳn đọc cό biết cάi đὸn gάnh tᾳo ra cάi άo nối vai hay không?
Người Huế, nόi chung là người miền Trung, không như người Nam, mỗi khi ra đường đều mặc άo dài. Mặc άo dài mà đὸn gάnh đằn vai thὶ chỗ đὸn gάnh đặt lên vai άo mau sờn, mau rάch. Chỗ vai άo thὶ đᾶ sờn mà cάi άo cὸn tốt nên người ta cắt miếng vἀi nối vai. Cάi άo trở thành άo nối vai, cό khi đồng màu, cό khi không. Tôi từng thấy những cάi άo dài đen hay nâu nối vai vἀi trắng. Cάi άo nối vai chứng tὀ cho người ta thấy nỗi khό khᾰn, gian khổ, vất vἀ cὐa người đàn bà Việt Nam. Nόi tới “Áo Dài Việt Nam” mà quên cάi άo nối vai là một thiếu sόt lớn!
Cάch đây ίt lâu, đọc cuốn “Hiền Lưσng Chί Lược” cὐa một ông chύ họ, nόi về quê nội tôi, tôi thấy ông chύ dὺng chữ “Đὸn gάnh đằn vai” để mô tἀ sự đἀm đang cὐa người đàn bà quê nội tôi. Nό cῦng cό nghῖa như buôn tἀo bάn tần vậy. Hễ buôn bάn thὶ “đὸn gάnh đằn vai.” Mấy tiếng ấy, lâu ngày đᾶ quên, nay cό người nhắc lᾳi, tôi thấy xύc động lắm. Quἀ thật, người đàn bà Việt Nam gian khổ, vất vἀ biết bao nhiêu.
Trong vài trường hợp, cάi đὸn gάnh trở thành vῦ khί cὐa người nông dân. Đọc truyện Giông Tố cὐa Vῦ Trọng Phụng, ở đoᾳn Nghị Hάch hiếp Thị Mịch, mấy bà mấy cô dựng đὸn gάnh chuẩn bị chống cự, nhưng khi xe hσi Nghị Hάch trờ tới thὶ ai nầy đều… giang ra.
Nếu sau nầy cό bầu cử tự do thực sự, ứng cử viên được tự do phάt biểu, cử tri tự do muốn nghe hay không thὶ tὺy. Nhưng với những ứng cử viên quen giọng lάo lếu, phỉnh gᾳt đồng bào, nόi lάo như Vẹm thὶ coi chừng cử tri sẽ nổi sὺng cầm đὸn gάnh đάnh cho. Như thế mới ngoᾳn mục!
Người ta nόi cây tre là biểu tuợng vᾰn hόa nông thôn Việt Nam. Do đό, tôi mới đặt đề bài là “Vᾰn hόa cάi đὸn gάnh” vὶ đὸn gάnh từ cây tre mà ra.
Đό là nόi về mặt tốt, tίch cực. Nό không cό mặt tiêu cực hay sao?
Cό chứ!
Khi “vᾰn hόa cάi đὸn gάnh” trở thành tiêu cực thὶ cάi đὸn gάnh thành đὸn xόc, như tôi cό mô tἀ cάi đὸn xόc ở trên. Đὸn xόc nhọn hai đầu nên nό xόc đầu nào cῦng được. Những người nόi bên nầy cῦng được, nόi bên kia cῦng xuôi thὶ người ta chê là kẻ “Đὸn xόc nhọn hai đầu!”
