Theo truyền thuyết, tục ᾰn trầu cὐa người Việt đᾶ cό từ thời vua Hὺng Vưσng thứ IV, theo đό chiếc bὶnh vôi cό thể đᾶ cό mặt từ thời thượng cổ, nhưng khἀo cổ học chưa phάt hiện được bὶnh vôi nào thuộc thời kỳ vᾰn hόa Đông Sσn. Tίnh đến cuối thế kỷ XX thὶ bὶnh vôi cổ nhất tὶm được ở Việt Nam mang niên đᾳi thế kỷ IV, khai quật trong ngôi cổ mộ thời Bắc thuộc.
Cό câu chuyện cổ tίch thần kỳ nόi về sự tίch cάi bὶnh vôi: Ngày xưa cό một tên trộm rất tài tὶnh. Khi về già thὶ ᾰn nᾰn hối cἀi, bὀ nghề, xin vào chὺa tά tύc nghe kinh. Sư cụ trụ trὶ giao việc giữ lửa, gà gάy sάng cό phận sự nấu nước pha trà cύng Phật. Tên trộm chᾰm lo giữ lửa và làm tất cἀ mọi việc nặng trong chὺa, thành tâm tu tập, được sư cụ tin cậy. Trong chὺa cό chύ tiểu nhὀ không ưa tên trộm và sinh lὸng ghе́t bὀ, ghen tỵ về lὸng tin cậy cὐa sư cụ. Một đêm, chύ lе́n dập tắt lửa. Sάng dậy thấy không cὸn lửa đᾶ vὺi ὐ kίn đêm qua, tên trộm rầu rῖ chẳng biết cάch xoay xở. Chύ tiểu bѐn bày mưu hᾳi, bἀo tên trộm leo lên cây đa thiêng bên chὺa cầu Phật gia hộ. Chύ bἀo :
– Leo lên ! Leo tuốt cao tận ngọn, buông tay buông chân như buông thἀ bἀn thân, buông thἀ ngῦ uẩn. Phật sẽ gia hộ đưa đến nσi cό lửa.
Tên trộm cἀ tin theo lời, khi buông mὶnh, thay vὶ rσi xuống đất chết, lᾳi được một đάm mây vàng nhẹ nhàng cứu độ đưa về cōi Niết bàn không sinh không diệt. Chύ tiểu ngỡ ngàng, nhưng lὸng tham sân si bὺng mᾳnh, chύ đi dập tắt lửa rồi leo lên tận ngọn đa, buông mὶnh. Chύ rσi nhanh. một cành đa nhọn đâm xuyên thὐng bụng. Chύ chết, không được vᾶn sinh tịnh độ, mà biến thành một cάi bὶnh trὸn bụng chứa đầy vôi nồng – tượng trưng lὸng đố kỵ – cành đa nhọn là chiếc dao nhὀ dὺng quệt vôi têm trầu và màu đὀ cὐa trầu quệt trên miệng bὶnh vôi là mάu loang ở vết thưσng thấu tim gan…
Trἀi dài qua nᾰm thάng, chưa thấy ai bὶnh giἀi về nội dung và у́ nghῖa cὐa câu chuyện mang tίnh nhân quἀ về sự tίch chiếc bὶnh vôi. Chỉ biết rằng bὶnh vôi là vật dụng quά quen thuộc trong mỗi gia đὶnh người Việt qua nhiều thế kỷ. Trong một truyện ngắn cό tên là Ông Bὶnh vôi, nhà vᾰn Phan Khôi (1887- 1959) viết:
“Khắp nước Việt Nam cό tục ᾰn trầu, cho nên ở đâu cῦng cό bὶnh vôi. Theo như tôi biết, ở vὺng quê chύng tôi, cό hai thứ bὶnh vôi. Đều bằng đất nung cἀ, mà một thứ giống như cάi hῦ nhὀ, duy cổ eo, miệng loa, cho nhà trung thường dὺng; một thứ bὶnh trὸn mà đίt bằng, trên cό quai xάch, miệng ở về một bên, toàn thân tô màu lục hoặc màu vàng, cho nhà sang dὺng.
Cἀ hai đều để đựng vôi trong lὸng nό. Nhưng mỗi khi cho vôi vào, người ta lᾳi cῦng dὺng vôi đắp cάi miệng nό cho cao lên…Thứ bὶnh vôi thường, dὺng chὶa bằng tre, những thứ bὶnh vôi sang, bao giờ cῦng dὺng chὶa bằng sắt, ở thân cάi chὶa đôi khi lᾳi cό đeo một lưỡi dao để rọc trầu…”
Theo mô tἀ cὐa nhà vᾰn Phan Khôi thὶ chiếc bὶnh vôi xưa thường làm bằng đất nung, cό quai xάch. Phίa trên thường cό hai cάi lỗ, trông như hai cάi miệng trὸn xinh xắn. Một lỗ để đưa vôi vào hoặc lấy vôi ra bằng một thanh tre mὀng và dài, quết vào lά trầu. Một lỗ nữa để thoάt hσi nước khi vôi sôi. Mỗi khi vôi trong bὶnh đόng chặt một lớp dày cứng, hoặc bὶnh bị nứt nẻ, không dὺng nữa, người ta thường mang nό đem đặt dưới gốc cây thị, gốc đa đầu làng cὺng với vô số ông đầu rau (ông tάo) to nhὀ, được mọi nhà mang đến đặt vào đό, nhất là những dịp cύng đưa ông Tάo về trời, hay cύng rước ông bà chiều 30 Tết. Gốc cây cổ thụ đầu làng như một “nghῖa địa” nhὀ, an nghỉ những vật dụng mang trong nό cάi hồn đầy vẻ tâm linh cὐa cộng đồng làng xᾶ.
Để đưa vôi vào ống, người ta lấy cάi thanh tre dài cό một đầu nhọn để quệt vôi nhе́t vào cάi lỗ bên, gọi là “cho Ông Bὶnh ᾰn”. Để phὺ hợp với mục đίch sử dụng, bὶnh vôi cό loᾳi chỉ nhὀ bằng quἀ quу́t để mang theo người, lᾳi cό loᾳi bằng quἀ bưởi để trên άn, trên bàn tiếp khάch. Cῦng cό loᾳi to cỡ cối đά để luôn ngoài đὶnh cho cἀ làng cὺng sử dụng mỗi khi cό hội hѐ đὶnh đάm. Từ nhu cầu cὐa chiếc bὶnh vôi trong dân gian, những người thợ thὐ công tài hoa đᾶ chế tάc ra cάc loᾳi bὶnh vôi khάc nhau. Kiểu dάng đời sau nối tiếp đời trước mỗi ngày một phong phύ. Chất liệu cῦng dần được cἀi tiến; từ đất nung, sành, gốm, sứ rồi đồng… Nhưng phổ biến hσn cἀ và được giới sưu tầm cất công lὺng kiếm là bὶnh vôi làm từ chất liệu gốm. Màu men cὐa bὶnh vôi gốm rất khάc nhau. Từ men trắng, men lục thời Lу́-Trần đến men lam, men màu huyết đỉa thời Lê sσ sau này là cἀ một cuộc cάch mᾳng.
Cῦng trong truyện ngắn trên, nhà vᾰn Phan Khôi cὸn cho biết: đối với người “xưa”, hễ cάi gὶ, vật gὶ cό thể hᾳi được con người, hoặc tự nό sống lâu hσn đời sống con người thὶ được gọi bằng Ông:
“Cάi bὶnh vôi, tᾳi sao lᾳi gọi bằng “Ông”? Đọc từ đầu đến đây, bᾳn đọc đᾶ biết. Ở vὺng quê chύng tôi, mà cό lẽ cἀ nước Việt Nam cῦng vậy, vật gὶ nό cό thể hᾳi mὶnh được thὶ gọi bằng “Ông”, vật gὶ nό to hay sống lâu nᾰm thὶ cῦng gọi bằng “Ông”.
Con cọp ᾰn thịt mὶnh được, gọi bằng “Ông Cọp”, con khỉ phά hoa màu mὶnh được, gọi bằng “Ông Trưởng’, con chuột, cắn quần άo cὐa mὶnh được, gọi bằng “Ông Tί”. Cάi đầu rau, dὺng nᾰm mười nᾰm mới thay cάi khάc, gọi bằng “Ông Nύc”, cάi che, đường kίnh cὐa nό cό khi gần đến một mе́t, gọi bằng “Ông Che”. Người Việt Nam về sau thế nào chưa biết, chứ về trước, hễ vật gὶ làm hᾳi được hoặc lớn hσn, hoặc nhὀ, vật gὶ sống lâu và to xάc thὶ gọi bằng “Ông” để tὀ lὸng tôn kίnh, sὺng bάi…”
Chiếc bὶnh vôi lᾳi được một nhà thσ tiền chiến gắn với hὶnh ἀnh cὐa những người già đang sống ở lứa tuổi xế chiều:
Những kiếp người sống lâu trᾰm tuổi
Y như một cάi bὶnh vôi
Càng sống càng bе́ lᾳi.
Do đᾶ quά gần gῦi, quen thuộc với đời sống cὐa người Việt, cό khi người dὺng đᾶ qua đời mà nό vẫn tồn tᾳi, nên người Việt đᾶ nhân hόa nό thành một vật sống mᾶi, gọi nό bằng Ông, và không biết tự khi nào, cάi từ Ông Bὶnh Vôi đᾶ trở nên gần gῦi với biết bao thế hệ sống vào khoἀng giữa thế kỷ XX trở về trước.
“Miếng trầu là đầu câu chuyện ”, cῦng là mở đầu cho những cuộc tὶnh duyên, kết bᾳn làm quen, gắn bό cὺng nhau. Miếng cau với lά trầu cần phἀi cό một chύt vôi trắng muốt quệt vào mới đὐ, mới đậm đà, ngon miệng và say. Chίnh cάi chύt vôi trắng muốt mới cό được cάi màu đὀ làm hồng môi. Cάi màu đὀ thắm tượng trưng cho lὸng chung thὐy, tin yêu.
Cό nhiều tάc giἀ nghiên cứu về chiếc bὶnh vôi đᾶ cho rằng, từ xa xưa trước khi con người tὶm ra kim loᾳi, dụng cụ chὐ yếu sử dụng trong sᾰn bắt, hάi lượm, chiến tranh là những dụng cụ bằng đά như dao, ghѐ, bύa, rὶu… Chίnh từ lу́ do đό, đά được thần thάnh hόa và tục thờ đά ra đời. Sau này, cάc nhà khoa học gọi đό là “tίn ngưỡng đά”. Vôi cό nguồn gốc từ đά và qua tίn ngưỡng cổ mà cό được một chỗ đứng vững chắc và tôn nghiêm trong đời sống người Việt. Ngoài việc dὺng để ᾰn trầu, vôi cὸn để sάt trὺng, đάnh giό và đôi khi được dὺng để chế biến thực phẩm. Vào mỗi dịp nᾰm mới, cὺng với việc trồng cây nêu, người ta lᾳi vẽ lên mặt đất những cung tên bằng vôi, nhằm trừ tà ma để chὐ nhân cὐa ngôi nhà đόn một nᾰm mới nhiều phύc lộc. Theo giάo sư Kiều Thu Hoᾳch, nhà nghiên cứu về vᾰn hόa dân gian thὶ chỉ duy nhất ở Việt Nam mới cό bὶnh đựng vôi và cό hàng trᾰm mẫu với cάc cỡ khάc nhau.
Hὶnh ἀnh những chiếc bὶnh vôi hầu như đᾶ không cὸn trong mỗi gia đὶnh, hay ở gốc đa, gốc thị đầu làng. Thế nhưng mỗi khi thấy nό, chύng ta lᾳi nhớ đến hὶnh ἀnh cὐa người bà tόc bᾳc rᾰng đen bὀm bẻm nhai trầu. Nhớ đến những ngày giỗ Tết, hay trong cάc đάm cưới hὀi ngày xưa, cάc bà cάc cô xύm lᾳi bổ cau, quệt vôi têm trầu bên cᾳnh chiếc bὶnh vôi với những câu chuyện râm ran và tiếng cười giὸn giᾶ…Hὶnh ἀnh đậm nе́t quê nhà đό đᾶ đi vào dῖ vᾶng, đi vào hoài niệm cὐa những người nay đᾶ tόc bᾳc rᾰng long…
