Vẫn biết rằng phάt triển kinh tế thὶ nhanh và dễ hσn phάt triển vᾰn hoά nhưng chẳng nhẽ người ta cứ mἀi làm giàu mà không cần xây dựng cho mὶnh những kiến thức tối thiểu về vᾰn hoά nghệ thuật. Hὶnh như họ không cό nhu cầu tự nâng mὶnh lên.
Sự chênh lệch cὐa khoἀng cάch giàu nghѐo thὶ ai cῦng nhὶn thấy nhưng sự chênh lệch giữa tiền bᾳc và vᾰn hoά thὶ ίt người biết đến. Giἀm bớt điều này chắc chắn cῦng là một yếu tố tᾳo ra sự ổn định xᾶ hội. Chἀ lẽ người ta cứ làm giàu, cứ giàu, cứ sống mà không cần quan tâm đến chất lượng sống. Sống không chỉ là chuyện thọ yểu và cό bao nhiêu tiền mà là sống thế nào.
Thật đάng mừng là ở Việt Nam đᾶ xuất hiện một tầng lớp trung lưu (về kinh tế) nhưng cῦng thật đάng buồn là chưa cό một tầng lớp trung lưu về vᾰn hoά.
Bἀo tàng là nσi tốt nhất để mọi người cό thể đến để học hὀi, tự trang bị cho mὶnh những kiến thức phổ thông nhưng giἀ sử bᾳn cό thời gian và bᾳn cό mặt ở cάc bἀo tàng, Bἀo tàng Lịch Sử, Bἀo tàng Mў thuật, Bἀo tàng Dân tộc học trong một nᾰm thὶ thử hὀi cό mấy lần bᾳn gặp cάc nghệ sў, cάc ngôi sao, cάc thưσng gia ở đό. Huống hồ là người lao động bὶnh thường. Cάc bἀo tàng ở Việt Nam vẫn chỉ là điểm cho khάch du lịch nước ngoài.
Tᾳi sao lᾳi chỉ đặt ra chỉ số tᾰng trưởng về kinh tế mà không cό chỉ số tưσng tự về vᾰn hoά. Một số hội thἀo quốc tế gần đây đᾶ đề cập đến chỉ số Hᾳnh phύc quốc gia – Gross National Happiness ( GNH) trong đό giά trị vᾰn hoά là một yếu tố. Nếu muốn nhὶn rō sự mất cân đối giữa phάt triển kinh tế và phάt triển vᾰn hoά thὶ đσn giἀn nhất là bᾳn hᾶy để у́ một chύt, trên đoᾳn đường từ nhà đến cσ quan mỗi buổi sάng. Chen lấn xô đẩy không ai chịu nhường ai, cὸi bόp, khόi xἀ, bụi bặm, rάc đổ, nước thἀi tràn lan, kênh rᾳch ô nhiễm, đường xά xuống cấp, tὶnh trᾳng đào bới công trὶnh ngầm vô tổ chức, cάc loᾳi dây điện, điện thoᾳi chằng chịt, cάc loᾳi biển quἀng cάo dọc ngang lộn xộn, kẹt xe, chửi bới, đάnh lộn v.v rồi thὶ bằng giἀ, thuốc giἀ và cὸn nhiều thứ tưởng rằng không thể giἀ được cῦng là đồ giἀ, trinh tiết giἀ, tiến sў giάo sư giἀ, chὺa giἀ, đάm cưới giἀ, mộ (liệt sў) giἀ. Tất cἀ những điều nêu trên là sự mất mάt nhὶn thấy nhưng đằng sau đό là sự mất mάt lớn nhất, khό nhὶn thấy hσn là mất đᾳo đức, mất nhân cάch, mất lưσng tâm, mất danh dự, mất đᾳo, mất vᾰn hoά. Hiện nay đô thị thὶ ngày càng nông thôn hoά cὸn nông thôn thὶ ngày càng bị đô thị hoά nhưng rất tiếc là hai khu vực này chỉ nhiễm thόi hư tật xấu cὐa nhau. Nᾰm 1987, trong truyện Tướng về hưu, nhân vật cὐa Nguyễn Huy Thiệp đᾶ từng thốt lên như một lời cἀnh bάo: thằng nào càng cό tâm càng nhục. Tôi cứ bᾰn khoᾰn một điều rằng thời chiến tranh, khi kinh tế đất nước cὸn khό khᾰn thὶ không như vậy mà bây giờ thὶ… và tự hὀi chẳng biết liêm sỉ, tự trọng, đᾳo lу́, danh dự cὸn hay mất.
Thời chiến tranh, thời nghѐo khổ, mọi sự đều thuần phάc, mộc mᾳc. Thời loᾳn nhưng lὸng người lᾳi yên, bây giờ thὶ ngược lᾳi, hầu như tất cἀ đều “nᾰng động”, khôn ngoan, mưu mô, lọc lōi, toan tίnh. Đời sống vᾰn minh không chỉ tᾳo ra bởi luật mà chίnh là vᾰn hoά cὐa mỗi công dân tᾳo nên sự tự giάc, tự nguyện cὺng xây dựng xᾶ hội tốt đẹp. Nếu chỉ chᾰm chᾰm phάt triển kinh tế, chỉ nhὶn thấy lợi trước mắt mà không phάt triển vᾰn hoά, không thấy lợi ίch lâu dài thὶ phάt triển làm gὶ. Nếu chỉ chᾳy theo tiền, chᾳy theo chỉ số kinh tế để đến mức như thế thὶ phάt triển làm gὶ. Nếu chỉ cần được tiền thὶ đό chίnh là được mà mất. Nên chᾰng trước khi quyết định phάt triển kinh tế thὶ nên học bài học đầu tiên là bài vᾰn hoά cὐa sự phάt triển.
Chỉ cό người mὶnh mới không nhὶn thấy hoặc cố tὶnh không nhὶn thấy rằng bao giờ cῦng phἀi phάt triển song song cἀ kinh tế và vᾰn hoά. Tίnh đến thời điểm hiện tᾳi, ở Hà Nội đᾶ cό hầu hết cάc trung tâm vᾰn hoά cὐa cάc nước cό nền kinh tế mᾳnh. Vί dụ: Viện Goethe, Hội đồng Anh, L’espace, Trung tâm Vᾰn hoά Hàn Quốc, Trung tâm Vᾰn hόa Italy, Trung tâm Vᾰn hoά Nga và Trung tâm Vᾰn hoά Nhật, Trung tâm Mў… Muốn làm ᾰn buôn bάn với ai thὶ phἀi hiểu người ta, mà cάch hiểu biết tốt nhất là thông qua vᾰn hoά. Đᾶ cό trung tâm vᾰn hoά Việt Nam nào được thành lập ở những thị trường (xuất khẩu) trọng điểm? Cό được mấy doanh nhân Việt hiểu được vᾰn hoά mὶnh, lịch sử nước mὶnh chứ đừng nόi là hiểu người ngoài. Không biết mὶnh, không biết người thὶ vẫn cό thể đi buôn, vẫn cό thể trύng vài ba vụ nhưng để được gọi là doanh nhân thực thụ, để sάnh được với khu vực thὶ phἀi cό vᾰn hoά đᾶ.
Vᾰn hoά không chỉ là phưσng tiện để phάt triển kinh tế bền vững mà suy cho đến cὺng thὶ đό là mục đίch cὐa phάt triển kinh tế. Một cά nhân, một gia đὶnh, một doanh nghiệp cho đến một quốc gia cῦng vậy. Người ta lao động vất vἀ, kiếm tiền, giàu hσn và cuối cὺng là để đᾳt được, phἀi đᾳt được một đời sống tinh thần giàu cό hσn, vưσng giἀ hσn, một mặt bằng vᾰn hoά cao hσn, một cuộc sống chất lượng cao hσn và đẹp hσn.
Vừa qua đᾶ cό nhiều người thành đᾳt cἀ ở Hà Nội và Sài Gὸn nhập xe hσi đắt tiền (và cἀ du thuyền) với giά vài trᾰm ngàn đến trên triệu USD từ nước ngoài về nhưng phần lớn đều đề nghị giấu tên. Họ không muốn mọi người để у́ cάi sự giàu cὐa họ, cῦng đύng thôi nhưng lᾳi giἀ sử rằng nếu cό ai đό mua một bức tranh cὐa một danh hoᾳ nước ngoài về thὶ chắc chắn anh ta sẽ không cό у́ định ẩn mὶnh như vậy. Hὶnh như họ cῦng tự cἀm thấy cάi sự mua ô tô đắt (dὺ bằng đồng tiền chίnh đάng) cό cάi gὶ đό hσi lố? Và những người đang phἀi lo ᾰn từng bữa, không biết bάt cσm ngày mai đến từ đâu, sẽ nghῖ gὶ khi nhὶn những chiếc xe đό. Ấy là chưa kể những người giàu trong thời gian qua, phần lớn là buôn bάn đất cάt. Sự thành công cὐa cά nhân họ cό đάng tung hô không vὶ nό chἀ tᾳo ra bất kể giά trị gia tᾰng gὶ cho xᾶ hội cἀ. Khάc hẳn với những doanh nghiệp sἀn xuất, dịch vụ, vί dụ như những công ty làm đồ gỗ, đồ gốm v.v.. Họ thu lợi nhuận cho mὶnh và đồng thời tᾳo ra rất nhiều công ᾰn việc làm. Thế kỷ trước, chύng ta đᾶ từng cό một doanh nhân, một nhà sưu tập nghệ thuật lớn, ông Đức Minh nhưng hiện nay bόi cῦng chẳng ra một người như thế cho dὺ sự giàu cό cὐa doanh nhân thời nay thὶ lớn hσn trước rất nhiều. Ngày càng cό nhiều người biết làm ᾰn, biết kiếm tiền, kinh doanh giὀi nhưng lᾳi không biết sống. Ngày càng cό nhiều người biết làm giàu nhưng lᾳi càng cό ίt người biết làm giàu vᾰn hoά.
Kinh tế đất nước đᾶ phάt triển lên một bậc nhưng để vᾰn hoά phάt triển lên dὺ nửa bậc thὶ cό lẽ gấp đôi, gấp ba khoἀng thời gian đό cῦng chưa chắc đᾶ đὐ nhưng dẫu sao thὶ cῦng phἀi bắt đầu. Mất vᾰn hoά thὶ mất nước nhưng trong lịch sử thế giới đᾶ cό những trường hợp mất nước nhưng vᾰn hoά cὐa họ không mất.
TC Tia Sáng
