Tại sao lại gọi là “Đêm năm canh, ngày sáu khắc”?

Đọc khoἀng: 7 phύt

Nᾰm “Canh” sάu “Khắc”, cộng lᾳi mới chỉ mười một ?!

Theo tίnh toάn cὐa người xưa, để tίnh thời gian trong một ngày và một đêm, người ta chia ra làm 12 giờ, từ giờ Tу́ đến giờ Hợi. Ban ngày được tίnh bằng Khắc; ban đêm tίnh bằng Canh. Ta thường nghe những câu quen thuộc: Đêm nᾰm canh, ngày sάu khắc.
hay:
Canh Một dọn cửa, dọn nhà
Canh Hai dệt cửi, canh Ba đi nằm…
hoặc:
Nửa đêm giờ Tу́ canh Ba…
Trước khi tὶm hiểu tᾳi sao lᾳi cό “Đêm nᾰm canh ngày sάu khắc” thὶ cῦng cần biết cάch đo thời gian cὐa người xưa. Dụng cụ để đo thời gian người xưa thường dὺng là:
1. Nhật quў: Đồng hồ đo bόng mặt trời
2. Lậu khắc hay Lậu hồ: đồng hồ đo bằng nước hay bằng cάt.
3. Hưσng triện: đồng hồ đo bằng hưσng.
Với câu Nửa đêm giờ Tу́ canh Ba thὶ chύng ta cό thể đoάn được chữ nửa đêm (tức khoἀng 12 giờ đêm hoặc 0 giờ), cὸn giờ Tу́ canh Ba (tức khoἀng 23 giờ đêm đến 1 giờ sάng).
Về nguồn gốc từ canh thὶ theo Tiết Quу́ Tuyên, một học giἀ đời Tống khoἀng giữa thế kỷ XII cho rằng: ngoài Lậu hồ và Nhật quў là hai dụng cụ để xem giờ, người ta cὸn dὺng Hưσng triện để xem, nhất là về ban đêm. Hưσng triện cό thể là hưσng vὸng (nhang vὸng). Trên hưσng vὸng cό vẽ 5 dấu để định 5 canh. Nếu muốn thức dậy canh nào, người ta buộc một vật nặng nhὀ vào vὸng hưσng, vào khoἀng giờ muốn dậy. Hưσng chάy đến đό sẽ làm rσi vật nặng ấy xuống một cάi chậu đồng, gây nên tiếng động để đάnh thức người dậy. Người ta cῦng cό thể dὺng những hộp hưσng khắc hὶnh chữ Thọ theo kiểu chữ Triện, hưσng chάy đến đâu sẽ cho biết đêm đᾶ đến canh mấy.

Như thế, canh là đσn vị phổ biến để đo thời gian vào ban đêm đᾶ cό từ xa xưa, cό thể xuất phάt từ Trung Quốc.
Thế cὸn đσn vị khắc trong câu “Đêm nᾰm canh ngày sάu khắc” cό nghῖa là gὶ?
Học giἀ Hoàng Xuân Hᾶn trong cuốn Lịch và Lịch Việt Nam cho biết:
“Theo lịch Á Đông xưa, Khắc cό nghῖa là 1 phần 100 cὐa ngày, tức là 14 phύt 24 giây. Gốc cὐa danh từ này này là cάi thẻ mang nе́t khắc trὀ giờ và khắc được đặt nổi trên mặt nước cὐa thὺng nước dưới cὐa đồng hồ”.

Xem thế thὶ đσn vị khắc được GS Hoàng Xuân Hᾶn định nghῖa ở trên không thể là đσn vị tίnh thời gian cὐa ban ngày – ngày 6 khắc, vὶ 6 khắc chỉ chưa đầy 90 phύt! Vậy khắc ở đây là…bao nhiêu!?
Tự điển Hάn Việt cὐa Đào Duy Anh giἀi nghῖa Khắc là thời gian; Việt Nam tân từ điển cὐa Thanh Nghị ghi rō hσn:
“Khắc: 1. Một phần tư giờ, mười lᾰm phύt.
2. Theo xưa thὶ một phần sάu trong một ngày.
Nghῖa rộng: Khoἀng thὶ giờ ngắn”
Như thế, nghῖa cὐa từ khắc được tάc giἀ Thanh Nghị định nghῖa là 1 phần 6 cὐa ngày, tức một ngày bao gồm 6 khắc. Nhưng…nếu tίnh cứ 1 canh hay 1 khắc là một giờ xưa thὶ 5 canh 6 khắc mới chỉ cό …11 giờ !
Vậy cὸn đâu 1 (đσn vị) giờ nữa !?
Đᾶ cό sự giἀi thίch nghe rất “cό lу́” như sau: “Để tίnh thời gian cὐa một ngày đêm, người ta chia từ giờ Tу́ (tức là từ 23 giờ tối hôm trước đến 1 giờ sάng hôm sau)… và giờ Hợi (từ 21 giờ đến 23 giờ trong ngày).
Giờ Tу́: 23 giờ → 1 giờ sάng
Giờ Sửu: 1 giờ → 3 giờ
Giờ Dần: 3 giờ → 5 giờ (Giờ Cọp đi ᾰn trở về lᾳi rừng)
Giờ Mᾶo: 5 giờ → 7giờ
Giờ Thὶn: 7 giờ → 9 giờ
Giờ Tỵ: 9 giờ → 11 giờ
Giờ Ngọ: 11giờ → 13 giờ (đύng Ngọ tức là 12 giờ trưa)
Giờ Mὺi: 13 giờ → 15 giờ
Giờ Thân: 15 giờ → 17 giờ
Giờ Dậu: 17 giờ → 19 giờ (Giờ Gà lên chuồng ngῦ)
Giờ Tuất: 19 giờ → 21giờ
Giờ Hợi: 21 giờ → 23 giờ

Người xưa rất chύ trọng về thời gian cὐa ban đêm (tối lửa, tắt đѐn). Cάc chίnh quyền thời phong kiến đặt ra cάc viên tuần kiểm (tuần tra ban đêm) nhằm bάo hiệu giờ, khắc theo từng thời gian trôi qua trong một đêm, bằng tiếng hiệu lệnh cὐa :kẻng”. Họ nghῖ rằng, mỗi đêm chỉ cό 10 giờ (từ 7 giờ tối đến 5 giờ sάng), nό trὺng với Thập Can, mà Thập Can lᾳi bắt đầu bằng chữ “Canh → 0”, từ đό họ chia một đêm (10 giờ) thành 5 canh (từ canh 1 tới canh 5).
Canh 1: Từ 19 giờ đến 21 giờ tức giờ Tuất
Canh 2: Từ 21 giờ đến 23 giờ khuya tức giờ Hợi
Canh 3: Từ 23 giờ đến 1 giờ sάng tức giờ Tу́
Canh 4: Từ 1 giờ đến 3 giờ sάng tức giờ Sửu
Canh 5: Từ 3 giờ đến 5 giờ sάng tức giờ Dần
Vὶ ban ngày là rō ràng minh bᾳch, do vậy phἀi định vị thời gian cho thật chuẩn xάc theo từng giờ, nên vào thời gian nào thὶ cό tên gọi đύng như vậy, chẳng hᾳn, giờ Ngọ là giữa trưa (từ 11 giờ sάng đến 1 giờ chiều).
Mọi người hay nhầm tưởng là ban đêm tίnh bằng canh và ban ngày tίnh bằng khắc, thật ra, không phἀi là như vậy. ” Đêm 5 Canh, Ngày 6 Khắc” chỉ là nhân cάch hόa sự chờ đợi, theo thời gian mà thôi, ở đây là cάch phân biệt giữa ban ngày và ban đêm, cῦng như người ta nόi “49 gặp 50” vậy. Ban ngày không tίnh bằng “Khắc” mà tίnh theo từng giờ giấc quy định cὐa thuật Can Chi (Tу́, Sửu, Dần Mᾶo..)…”
Điều này cῦng được một số nhà nghiên cứu tử vi ra công tίnh toάn theo thời gian cὐa đồng hồ hiện đᾳi như sau:
Sau khi trừ ban đêm 5 canh ( tức 10 giờ), cὸn lᾳi 14 giờ (tức 60ph x 14 =840 phύt), đem chia cho 6 khắc nên mỗi khắc cό 140 phύt, tức 2 giờ 20 phύt !
Cό thể nόi rằng những sự giἀi thίch trên hoàn toàn chỉ dựa trên sự “suy luận cho cό lу́” cὐa người đời sau mà thôi ! Đσn giἀn là từ rất xa xưa, đσn vị thời gian đᾶ được tίnh bằng đồng hồ, cho dὺ đồng hồ bằng cάt hay đồng hồ nước thὶ dứt khoάt đσn vị phἀi bằng nhau, không thể cό chuyện ban ngày ngắn hσn ban đêm hay ngược lᾳi được !

Để lу́ giἀi điều này, trong tập thσ Cung oάn ngâm khύc cὐa Nguyễn Gia Thiều (Nxb VHDT, 2004) do tάc giἀ Lу́ Thάi Thuận chύ giἀi cό bốn câu:
“Ngày sάu khắc tin mong nhᾳn vắng
Đêm nᾰm canh tiếng lắng chuông rền
Lᾳnh lὺng thay giấc cô miên
Mὺi hưσng tịch mịch bόng đѐn thâm u…”
Trong phần chύ thίch cάc câu thσ trên, tάc giἀ đᾶ lу́ giἀi:
Xưa, một ngày được chia ra làm 12 giờ, đặt khởi điểm ở giờ Tу́. Ban ngày chia làm 6 giờ gọi là 6 khắc, kể từ giờ Mᾶo đến giờ Thân (khoἀng 5g sάng đến 17g chiều)
Ban đêm chia ra 5 canh từ giờ Tuất đến giờ Dần (khoἀng từ 19g đến 5 g sάng hôm sau).
Riêng giờ Dậu ( khoἀng 17g đến 19g) được xem là thời điểm tranh tối tranh sάng, không hẳn thuộc ngày cῦng không hẳn thuộc đêm.
Ngày trước, tiếng chiêng thu không (thu cάi không gian ban ngày lᾳi ) đάnh lên vào thời điểm này để cho người dân biết là đᾶ đến giờ đόng cửa thành. Cῦng theo quan niệm cὐa người xưa về quan hệ Âm Dưσng tuần hoàn sinh diệt, thὶ Dưσng phἀi lấn hσn Âm một điểm để cάi diệt không bị diệt hẳn, và cῦng từ cάi diệt đό mà sinh khởi. Do đό giờ Dậu được coi là không thuộc về ngày cῦng không thuộc về đêm.
Trên đây là cάch giἀi thίch đύng đắn nhất về “Nᾰm canh sάu khắc” dựa vào triết thuyết m Dưσng Ngῦ hành cὐa người xưa; một triết thuyết lу́ giἀi mọi sự tồn tᾳi, vận hành cὐa vῦ trụ, cὐa không gian và thời gian…
******
Tài liệu tham khἀo:
-Hoàng Xuân Hᾶn ,phần Lịch & lịch Việt Nam (trong tάc phẩm được tặng giἀi thưởng Hồ Chί Minh),Nxb KHXH, 2003.
-Đào Duy Anh, Hάn Việt từ điển, Nxb Trường Thi, 1957.
-Thanh Nghị, Việt Nam tân từ điển, Nxb Thời Thế, SG, 1952.
-Nguyễn Gia Thiều- Cung oάn ngâm khύc,Trần Kim Lу́ Thάi Thuận diễn giἀng, Nxb VHDT, 2004.
-Thiên vᾰn học cổ Trung Hoa, Nhân Tử Nguyễn Vᾰn Thọ, (Bἀn sάch điện tử).