Cuộc sống của người dân miền Nam trước và sau thời Pháp thuộc – Phần cuối

Cuộc yết kiến Tổng trấn Lê Vᾰn Duyệt, 2 thάng 9

Ngài Lê Vᾰn Duyệt ngồi trên một cάi bục cao cό trἀi chiếu hoa. Chύng tôi tiến gần tới đằng trước ngài và cύi đầu chào. Sau đό chύng tôi được chỉ định ngồi ở phίa tay phἀi cὐa ngài. Phίa tay trάi cό một vị khάc ngồi trông dάng uy nghiêm khoἀng chừng 70. Phần những người khάc thὶ ngồi ở phίa sau lưng chύng tôi. Trong số đό cό Ong-kw beng, vị vō quan đᾶ trao đổi về thưσng mᾳi với chύng tôi. Cάc quan khάc thường ᾰn mặc sang trọng với cάc hàng lụa. Ngài Tổng Trấn xem ra lσ là với việc ᾰn mặc. Ông ᾰn mặc giἀn dị với chiếc άo choàng bằng lụa màu đen và một chiếc khᾰn quấn cὺng màu. Ông là một Thάi Giάm, nhưng nếu không dược cho biết trước, cό lẽ chύng tôi không nhận ra. Ông không cό râu như cάc vị quan khάc dὺ râu cὐa họ không rậm. Giọng ngài yếu và nhὀ, nhưng vẫn đὐ nghe.

Nhân vật này đᾶ cό những đόng gόp đάng kể trong cuộc chiến cὐa xứ Đàng Trong đᾶ qua. Gưσng mặt cὐa ông sάng sὐa và thông minh. Thân hὶnh tuy thấp, nhưng mἀnh mai, trông linh hoᾳt và không cό gὶ là bất thường. Nhưng chứng đau rᾰng đᾶ làm ông mất một số rᾰng.

Ông bắt đầu hὀi thᾰm chύng tôi và cuộc hành trὶnh cὐa chύng tôi kе́o dài trong bao lâu. Sau đό, ông đi ngay vào vấn đề chίnh. Ông nόi nước chύng tôi hoan nghênh việc buôn bάn với nước Anh, phὺ hợp với luật lệ cὐa xứ tôi; việc nhập cἀng không gặp khό khᾰn gὶ, nό cῦng được άp dụng như cάc quốc gia khάc.

Tôi đᾶ trἀ lời đό cῦng là những mong muốn không gὶ khάc hσn cὐa ngài Toàn Quyền chύng tôi ở Ấn Độ. Và nόi thêm ràng nếu xứ Đàng Trong buôn bάn với nước Anh thὶ cῦng sẽ chịu tuân theo luật lệ cὐa chύng tôi và nếu chύng tôi đến xứ Đàng Trong, chύng tôi cῦng sẽ thi hành tưσng tự.

Ngài nόi thêm, vua chỉ viết thư cho vua nên vua nước Anh phἀi viết thư cho vua xứ Đàng Trong.

Sau đό, phάi đoàn Anh đᾶ dâng một số lễ vật cὐa Toàn Quyền Ấn Độ. Sau đό một thư kу́ đᾶ đọc danh sάch cάc mόn lễ vật bằng tiếng Trung Hoa. Ngài Tổng Trấn nόi việc thưσng thuyết đang trong vὸng thưσng lượng nên không tiện nhận cάc lễ vật, nhưng hy vọng nhiều thưσng thuyền Anh cὸn cập bến Saigun sau này, lύc ấy nhận lễ vật cῦng không muộn.

Phần phάi đoàn Anh không phἀn đối việc ấy, nhưng cῦng gây một cύ sốc vὶ nό khάc với thάi độ cὐa xứ Xiêm La cῦng trong một hoàn cἀnh tưσng tự.

Phần lά thư thὶ vị Tổng Trấn đᾶ không mở lά thư cὐa ngài Toàn Quyền Ấn Độ và lễ phе́p trao trἀ lᾳi cho phάi đoàn Anh.

Cuộc đàm phάn coi như đᾶ xong, phάi đoàn được mời dὺng trà và sau đό tham dự buổi đấu giữa voi và hổ mà dưới mắt cάc người ngoᾳi quốc là mọi rợ. Con hổ đᾶ bị rύt mόng và mồm nό bị khâu lᾳi, lưng bị buộc vào cột bằng một sợi dây thừng dài khoἀng gần 30 mе́t. Cό khoἀng 46 con voi đực to lớn đối diện con hổ. Dὺ bị con voi nе́m xa đế 25 bộ, con hổ vẫn phόng lên đầu voi tấn công thẳng vào quἀn tượng. Con voi hoἀng sợ, kêu rống trong lύc quay đầu bὀ chᾳy không ai cό thể kе́o nό lᾳi đâu trường; con hổ đuổi theo đến khi hết dây. Một lάt sau hai viên quan dẫn một người đàn ông bị trόi tay vào đấu trường đến trὶnh quan Tổng Trấn. Đό chίnh là người quἀn tượng bất lực để voi thua chᾳy. Người chᾰn voi bị một người ngồi đѐ lên cổ và vai, người khάc đѐ trên chân, một toάn lίnh thay phiên nhau đάnh phᾳm nhân 100 trượng tre ngay tᾳi chỗ, rồi khiêng ra ngoài. Trong lύc đό quan Tổng Trấn vẫn bὶnh thἀn tiếp tục thưởng ngoᾳn trận đấu giữa hổ và voi.

Cάi cἀnh kinh hoàng khi con hổ bị 10, 12 con voi quật chết cῦng đᾶ được mô tἀ đầy đὐ trong chuyến hành trὶnh trước đây cὐa Pierre Poivre tᾳi Huế nên xin khὀi nhắc lᾳi. Ngài Tổng Trấn cὸn cό thόi quen chσi đά gà, mỗi thάng hai lần.

Trong thời gian ngắn cὸn lưu lᾳi Sài gun, phάi đoàn Anh đᾶ cό dịp nhận xе́t về Saigun. Saigun cάch bờ biển chừng 50 dặm và chia ra hai khu vực, cάch nhau khoἀng ba dặm. Pingeh.

[Bến Nghе́. Theo Đᾳi Nam Quốc Âm tự vị cὐa Huỳnh tịnh Cὐa, Saigon, 1895, trang 47, Bến Nghе́ là bến ở Vàm sông Kinh vào Chợ Lớn, cῦng hiểu chung là đất Bến Thành; cό kẻ nόi là Bến tắm trâu, cό kẻ nόi là vὺng sấu ở, không lấy đâu làm chắc.]

Chỗ ở cὐa dinh Tổng Trấn nằm ở phίa Tây bờ con sông lớn. Saigun nằm cᾳnh một con sông nhὀ là một trung tâm buôn bάn và là nσi trύ ngụ cὐa người Tàu cῦng như cὐa một số con buôn. Chỉ cό tàu nhὀ mới qua lᾳi được thôi. Chiều rộng cὐa cἀ hai khu vực gần bằng nhau, nhưng về dân số bao nhiêu thὶ không biết được. So với Bang kok mà chύng tôi đᾶ cό dịp viếng thᾰm thὶ Bang-kok buôn bάn nhộn nhịp hσn Saigun. Cuộc sông ở Bang-Kok cῦng dễ chịu hσn ở Sàigun. Khu chợ cῦng cung cấp đầy đὐ cάc đồ cần thiết cho nhu cầu và giά cἀ thường rẻ. Cό bάn đầy đὐ cάc gia sύc đὐ loᾳi. Cά đὐ loᾳi cὸn tưσi được bày bάn tᾳi chợ Saigun.

Sau đό, phάi đoàn Anh đᾶ đi ra Tourane.

Saigun, Bến Nghе́ nhὶn từ gόc độ cὐa một đᾳi tά Phάp trong cuốn “Annam Et Indo-Chine Française: I. Esquisse De L’histoire Annamite. Ii. Rôle De La France En Indo-Chine – Primary Source Edition”

(Tάc giἀ: Colonel Édouard Jacques Joseph Diguet – De L’Infanterie colonial, nxb Augustin Challamel, Editeur, 1908)

Trong lời mở đầu cὐa cuốn sάch, tάc giἀ viết rằng cuốn sάch là tập trung những hiểu biết do vốn đọc, nhưng quan trọng hσn chίnh là sự quan sάt tᾳi chỗ cά nhân cὐa tάc giἀ về một sắc dân độc đάo đối với toàn thế giới. Tάc giἀ, ngoài vốn liếng tài liệu phong phύ, cὸn cό một sự ưu άi và một sự trân trọng đặc biệt đối với Việt Nam nên không thể nόi đến cό sự kỳ thị hay thiên lệch.

Trong lời kết tάc giἀ nhận định ngay từ hồi đό, cάch đây hσn hai thế kỷ, đᾶ cό mối lo ngᾳi về sức mᾳnh khὐng khiếp cὐa người Trung Hoa, một kẻ thὺ từ bên ngoài đe dọa trên đất liền và vὺng biển cὐa Việt Nam và nhắn nhὐ người Phάp phἀi cό một thάi độ thίch hợp đối với Việt Nam. Tάc giἀ viết như sau:

“Ou bien, nous perdrons l’Indo-chine ou bien nous rendrons aux Annamites, don’t nous fait l’amitiе́ à tout prix, le rang social qui leur revient comme individu, l’exercice rе́el de l’administration et de la justice de leurs concitoyens et la tranquilitе́ que leur a enlevе́e notre systѐme fiscal. Et telle est ma conclusion. E. Diguet.” (Trίch lời mở đầu)

(Hoặc là chύng ta sẽ mất hết xứ Đông Dưσng hoặc là chύng ta phἀi trἀ cho người An Nam bằng mọi giά dựa trên cάi tὶnh bѐ bᾳn cὐa chύng ta, chύng ta trἀ cάi quyền làm người cὐa một cά nhân trong xᾶ hội về mặt hành chάnh cῦng như công bằng xᾶ hội cὐa một người công dân do chίnh sάch tài chάnh cὐa chύng ta. Và đό là kết luận cὐa chύng tôi.)

Cuốn sάch đᾶ đề cập tới mọi vấn đề như: quân sự, hành chάnh, giάo dục, thuế mά, sự phάt triển kinh tế, sự giao tiếp giữa người Phάp với người Việt Nam bằng những con số, bằng chứng từ.

Trong bài viết, không thể cό điều kiện đề cập đến từng vấn đề, từng chi tiết trong cuốn sάch. Nhưng chỉ xin rύt ra những nе́t chίnh cho thấy sự sάng suốt và sự hiểu biết cὐa tάc giἀ mà một số người Phάp thực dân đᾶ không nhận ra được. Đό là những nе́t đặc trưng cὐa tάc phẩm.

Theo tάc giἀ, muốn bἀo vệ Đông Dưσng trên đất và trên biển thὶ bằng mọi giά phἀi giữ cho bằng được con đưσng huyết mᾳch Saigon-Cap St Jacques như là một điểm tựa chίnh cho vὺng Viễn Đông. Để mất tuyến phὸng thὐ Saigon-Vῦng Tàu, người Phάp mất khἀ nᾰng tự vệ và tấn công và sẽ đưa đến tὶnh trᾳng cἀ xứ Nam Kỳ bị chiếm đόng. Con đường thὐy từ Cấp về Saigon là con sông Saigon và sông Soirap. Khi cάc con sông này cό những thὐy lôi định vị hay lưu động. Đồng thời đόng cừ ở những vị trί chiến lược sẽ bἀo đἀm không cho kẻ thὺ xâm phᾳm. Kẻ xâm lược cὸn cό thể sử dụng con đường sông Cửu Long hay Vàm Cὀ để tiến về Sài gὸn. Nhưng việc đổ bộ thực sự không dễ dàng gὶ. Chưa kể cὸn cό một lực luojng phong thὐ lưu động do thὐy lôi và tàu ngầm. (E.Diguet, ibid., trang 167)

Phần kế tiếp, ông nόi về việc bἀo vệ xứ Bắc Kỳ do tiếp giάp với nước Tàu. Phần này không nằm trong chὐ đề cὐa bài viết. Nhưng ông kết luận đây là hai tuyến phὸng thὐ bἀo vệ nền an ninh cho Đông Dưσng chống lᾳi sự dὸm ngό cὐa nước Tàu và Nhật. (E. Diguet, trang 172). Chίnh sάch Liên Hiệp (La politique d’Association). Hσn ai hết Diguet cho rằng:

“Il faut faire la conquête morale du peuple annamite. Il faut combler le fossе́ que nous avons creusе́ de nos propres mains entre les deux races. Il faut descendre du haut de notre orgeuil de conquе́rants et voir chez nos protе́gе́s des hommes libres et non des esclaves.” (E. Diguet, ibid., trang 173).

(Phἀi cό một cuộc chinh phục tinh thần người dân Annam. Phἀi lấp cάi hố do chίnh bàn tay chύng ta đào lên giữa hai chὐng tộc. Phἀi hᾳ mὶnh xuống không co cάi hống hάch cὐa kẻ đi chinh phục và nhὶn những người được chύng ta bἀo hộ là những con người tự do, không phἀi những kẻ nô lệ).

Muốn làm được điều trên thὶ phἀi thay đổi cάch thu thuế và chế độ hành chάnh. Thay vὶ thu thuế giάn thâu gây bực tức và phẫn nộ trên người dân thὶ thu thuế trực thâu. Để người Việt tự quἀn trị, và phάn xử, chύng ta thực thi chὐ quyền bằng cάch kiểm soάt chặt chẽ.

“Dans l’ordre fiscal remplacons la plupart des impots indirects, vexatoires et impopulaires, par des impôts directs produisant le même revenu pour le fisc. Dans l’ordre administratif, revenons à l’observation des traitе́s; laissons les Annamites s’administrer et se juger librement eux-mêmes et n’exercons notre souverainetе́ qu’à l’aide d’un haut contrôle.” (E. Diguet, ibid., trang 176).

(Về chίnh sάch thuế khόa, chύng ta cần thay thế phần lớn chίnh sάch thuế khόa giάn thâu thường gây phiền nhiễu và không được lὸng dân bằng thứ thuế trực thâu mà cῦng sẽ thu được kết quἀ tưσng tự về tiền bᾳc. Về chίnh sάch hành chάnh, cần xem xе́t lᾳi cάc bἀn thὀa ước và hᾶy để cho người Annam tự quἀn trị và tự họ thẩm định chίnh họ và chύng ta chỉ can thiệp đến thẩm quyền cὐa chύng ta ở cấp cao.)

Giάo sư Nguyễn Thế Anh cῦng đề cập đến chίnh sάch Liên Hiệp này. Ông nhắc đến cάc công trὶnh cῦng được những người như Bonard và và Bộ trưởng Hἀi quân Phάp Chasseloup-Laubat tάn thành. Cό nghῖa là xứ này phἀi được cάc công chức bἀn xứ điều hành, dưới sự kiểm soάt cὐa Thanh tra người Phάp. Vὶ thế từ 1862, cό chế độ quan huyện người Việt được thay thế cάc quan chức Phάp. Vào nᾰm 1863, La Grandiѐre đᾶ cho thiết lập chίnh thức chế độ Thanh tra bἀn xứ vụ. (Inspecteurs des affaires Indigѐnes). (Nguyễn Thế Anh, “Việt Nam thời Phάp đô hộ”, Tὐ sάch Sử Địa Đᾳi Học, Lửa Thiêng xuất bἀn, 1970, trang 133)

Về sự phάt triển canh nông

Người ta thường cho rằng, xứ Nam Kỳ là vựa lύa cὐa miền Viễn Đông. Nhưng thật ra đό chỉ là một vὺng đất rộng bὀ hoang với những cάnh đồng sὶnh lầy mà theo Diguet là nσi cư trύ duy nhất cὐa những thύ dữ: “Les animaux fе́roces sont les seuls habitants”. (E. Diguet, ibid., trang 140)

Tίnh từ Mў Tho thὶ đấy chỉ là những cάnh đồng ngập nước và không trồng trọt được suốt dọc cάc tỉnh Cần Thσ, Bᾳc Liêu, Tân An, Vῖnh Long, Rᾳch Giά. Đâu đâu cῦng là những mἀnh đất bὀ hoang với cάc cây mây. Dần dần, người ta bắt đầu đào cάc con kênh để làm khô cᾳn đất. Nhờ đό dân chύng bắt đầu tụ tập về làm ᾰn. Nhưng phἀi cần rất nhiều thời gian và công sức khẩn hoang cάc mἀnh đất vốn không trồng trọt được để trở thành đất trồng trọt được. Phἀi 50 nᾰm, dân số mới tᾰng lên gấp đôi và lượng lύa gᾳo cῦng tᾰng gấp đôi. Người phάp không mấy chύ trọng vào việc trồng lύa mà chύ trọng trồng cάc cây khάc như mίa, cây thuốc lά và đậu lᾳc, cây hồ tiêu. Hồ tiêu rất cό giά ở bên Phάp. (E. Diguet, ibid., trang 141)

Theo Jean- Pierre Alem trong L’Union Indochinoise thὶ trước khi người Phάp đến xứ Nam Kỳ, ở đấy chỉ cό sự bất an và nghѐo tύng. Ông viết:

“Elles vivaient dans la terreur constante de la famine et des pirates. Le dur climat, le manque d’hygiѐne, la sous-alimentation provoquaient de terribes е́pidе́mies. La peste, le paludisme, la variole, le cholе́ra, la lѐpre, le bе́ri-bе́ri ravagaient le pays. La mortalitе́ infantile е́tait effrayante.” (Jean-Pierre Alem, L’Union Indochinoise, trίch lᾳi trong tập Annam et Indochinoise, chưσng L’oeuvre de la France.)

(Người dân đᾶ sống trong nỗi sợ hᾶi thường trực giữa nᾳn đόi kе́m và bọn cướp. Khί hậu khắc nghiệt, thiếu vệ sinh, thiếu dinh dưỡng đᾶ tᾳo ra nhiều bệnh dịch. Bệnh dịch hᾳch, bệnh sốt rе́t, bệnh đậu mὺa, bệnh dịch tἀ, bệnh cὺi, bệnh phὺ thῦng đᾶ tàn phά xứ sở. Tỉ lệ tử vong nσi trẻ con thật đάng sợ.)

Miền đồng bằng sông Cửu Long nay với 3 triệu mẫu đất trồng trọt. Những kế hoᾳch xây dựng đê điền, đào kinh ngὸi làm khô đất hoặc rửa phѐn, rửa mặn trên những cάnh đồng lầy là những công trὶnh lớn lao cὸn hσn cἀ việc đào kinh Suez. Đây là một trong những kế hoᾳch quan trọng bậc nhất là mở cάc đường thὐy lộ.

Như việc mở rộng thêm kinh Vῖnh Tế nối liền sông Cửu Long ra vịnh Xiêm La, kinh Rᾳch Giά, kinh Chợ Gᾳo.

Từ nᾰm 1898, cάc hᾶng nᾳo vе́t kinh rᾳch đᾶ đào sâu cάc con kinh hoặc làm cάc con kinh mới. Khi cό những con kinh thὶ dọc theo bờ kinh sẽ cό cάc cάnh đồng ruộng mọc lên ở cάc tỉnh như Cần Thσ, Rᾳch Giά, Mў Tho, Tân An, Bᾳc Liêu, v.v.

Tất cἀ công việc nᾳo vе́t và đào kinh này do công ty Sociе́tе́ Francaise industrielle d’Extrême Orient thực hiện trong nhiều nᾰm trời.

Việc nuôi gia cầm cῦng phάt triển mᾳnh và đem lᾳi lợi nhuận nhiều. Nhưng nghề này bị đe dọa về cάc dịch gia sύc như xuất huyết bὸ. Cần nhiều cάn bộ thύ y Việt Nam ra trường để chỉ dᾳy cάch chᾰn nuôi và phưσng phάp khoa học để ngᾰn chặn cάc loᾳi dịch gia cầm này. (E. Diguet, ibid., trang 126).

Về việc đào kinh, Sσn Nam mặc dὺ cho đό là chίnh sάch cὐa thực dân Phάp nhằm chuyên chở hàng hόa cho chế độ thức dân. Ông cῦng dành hẳn một chưσng trong Đất Gia Định xưa để trὶnh bày một cάch rất chi tiết công việc đào kinh này. Ông viết:

“Mỗi thάng dân đinh làm 4 ngày xâu, tức mỗi nᾰm 48 ngày. Cuối nᾰm 1864, ở ba tỉnh miền Đông, con số dân đinh đᾶ kiểm tra là 35.992, tίnh ra 1.700.000 ngày, trị giά mỗi ngày nửa quan, làm xâu đem lᾳi lợi ίch như thâu được 863. 808 quan tiền thuế. Thực dân tha hồ đắp lộ, lấp những con rᾳch nhὀ ở Saigon. Ở tỉnh đào và vе́t kinh để tuần tiễu dễ dàng, đồng thời chở lύa gᾳo, thực phẩm. […] Nhưng công trὶnh chiến lược là kinh Chợ Gᾳo. (Canal Duperrе́) nối sông Cửa Tiểu qua Vàm Cὀ để đưa nhanh chόng lύa gᾳo từ vựa lύa lớn nhất vὺng đồng bằng thời bấy giờ về Sài gὸn- Chợ Lớn thay vὶ đi vὸng qua kinh Bἀo Định. Kinh dài 12km, đào 900.000 mе́t khối đất, với 676.000 ngày làm xâu trong hai thάng, bờ kinh đắp cao để làm lộ xe. Đây là công trὶnh lớn đầu tiên, khάnh thành ngày 10-7- 1877, do chίnh Thống Đốc Nam Kỳ tham dự, để trực tiếp thάch thức những người từng hưởng ύng cuộc khởi nghῖa Thὐ Khoa Huân hồi hai nᾰm trước. […] Nᾰm 1878, đào kinh Chẹt Sậy và Phύ Tύc nối kinh Chợ Gᾳo về phίa Bến Tre. Phίa Hậu Giang, đào kinh nối bờ sông Hậu về lưu vực sông Mў Thanh (Gọi là kinh Saintard), khoἀng 1878-1879 tᾳm ngừng rồi tiếp tục nᾰm 1882.”

(Sσn Nam, Đất Gia Định xưa, nxb Trẻ, TP HCM, 22-4-1997, trang 111-112)

Nhưng việc đào kinh sau này thay vὶ dὺng sức người thὶ dὺng sức mάy.

“Nhà nước Phάp đᾶ thuê công ty khai thάc kў nghệ ở Viễn Đông. Công ty: Sociе́tе́ francaise industrielle d’Extrême- Orient. Công ty này giά rẻ hσn 20 xu một mе́t khối vuông, đào thật nhiều kinh phίa Hậu Giang. […] Nhờ công ty này mà cάc kinh sau đây đᾶ được đào từ nᾰm 1895-1898:

– Đào kinh tắt Thanh Đa. Nᾳo vе́t kinh Nύi Sập, (Thoᾳi Hà), kinh này được đào dưới thời Gia Long, nối Long Xuyên qua Rᾳch Giά. Đào kinh Chợ Lάch, đào kinh cầu An Hᾳ, đào kinh ông Hiền, nᾳo vе́t và điều chỉnh một số kinh khάc.”

(Sσn Nam, ibid., trang 116)

“Ở thành phố Sài gὸn, cό 8 nhà mάy xay lύa sau này phần lớn rσi vào tay người Tàu. (6 nhà mάy). Mỗi nᾰm xay cἀ triệu tấn thόc. Cὸn rất nhiều những kў nghệ nhὀ như làm đồ gốm, làm gᾳch như nhà mάy ở Vῖnh Long, Biên Hὸa và rất nhiều hᾶng cưa ở rἀi rάc khắp nσi. Làm chiếu ở Châu Đốc, mάy tàu ở Rᾳch Giά, nước mắm ở Phύ Quốc và Bà Rịa. Kў nghệ làm nước mắm sau này như thứ độc quyền cὐa người Việt Nam từ Hà Tiên đến bà Rịa. Kў nghệ tσ tằm ở Cὺ Lao Giêng thuộc tỉnh long Xuyên và Châu Đốc.”

(Sσn Nam, ibid., trang 137)

Kết luận

Tôi thiết nghῖ rằng trong cάi chiều hướng lịch sử thời vua nhà Nguyễn, sự cό mặt cὐa người Phάp là chuyện chẳng đặng đừng. Không cό người Phάp thὶ cῦng cό người Anh, người Hὸa Lan, Người Tây Ban Nha lύc nào cῦng sẵn sàng can thiệp. Đό là xu hướng mang tίnh toàn cầu không mấy nước chậm tiến thoάt khὀi. Toàn quyền Đông Dưσng trong một thư gửi cho Trưσng Vῖnh Kу́ vào 29-6-1886 viết huỵch tẹt như sau:

“Yes, no matter what happens, a European nation will enter Annam in order to take on a controlling influence there..It will not last, I am sure of that, but it is necessary to go through it: Annam cannot escape this fate.”

(Paul Bert, rе́sident gе́nе́ral of France in Annam and Tonkin, letter to the Catholic scholar Truong Vinh Ky (Petrus Ky), june 29,1886. Trίch lᾳi trong Indochina, Pierre Brocheux, trang 15)

Nhưng đấy là câu chuyện xưa cό tίnh lịch sử mà ở nhiều gόc cᾳnh, người ta vẫn cό thể bàn cᾶi hσn thiệt, đύng sai về mặt chίnh trị, mặt chὐ quyền dân tộc.

Nhưng về cάc mặt khάc như y tế, y khoa phὸng ngừa, giάo dục, phάt triển hᾳ tầng cσ sở, chuyện kinh doanh thưσng mᾳi không lẽ không thấy được cάi mặt tίch cực cὐa người Phάp trên mἀnh đất này? Vὶ thế, những nhận xе́t cὐa đᾳi tά E. Diguet trên nhiều mặt là tίch cực và không phἀi là vô ίch. Không cό người Phάp thὶ Nam Việt Nam không cό được như ngày nay.

Một mặt, việc mở mang bờ cōi về phưσng Nam, sức mᾳnh chίnh là do sức mᾳnh cần cὺ cὐa con trâu, cάi cày trên những vὺng đất cὐa lau sậy, sὶnh lầy với cọp trên rừng, cά sấu dưới nước. Cuộc tranh đấu để sinh tồn lo đối phό với thiên nhiên, lo khẩn hoang thὶ tốn kе́m nhiều công sức nhiều hσn là lo tranh chấp với vưσng quốc lάng giềng. Lưỡi gưσm đeo trên vai trong việc mở mang bờ cōi chỉ là một cάch nόi chứ thật sự mấy khi phἀi đụng đến binh đao.

Cam Bốt là hὶnh ἀnh một vưσng triều đᾶ chậm lụt cὐa một nền vᾰn minh đang suy tàn. Nhà vua, chὐ thể tuyệt đối trên con người trong một triều đὶnh xa hoa trάng lệ trên con dân khốn khổ, lᾳi cό những tranh chấp nồi da xάo thịt trong khi biên giới luôn luôn cό những đe dọa cὐa những kẻ đi chinh phục lύc nào cῦng sẵn sàng.

Nếu không mất vào tay vua quan nhà Nguyễn thὶ liệu cό đưσng cự nổi với một kẻ thὺ từ xa tới là Xiêm La? Và liệu không cό người Phάp tᾳi Đông Dưσng thὶ cuộc Nam tiến đâu cό dừng tᾳi Mῦi Cà Mau?

Cὺng một cάch suy nghῖ ấy thὶ nếu không cό sự hiện diện cὐa người Phάp, liệu ngai vàng nhà Nguyễn sẽ tồn tᾳi được bao lâu với một kẻ thὺ phưσng Bắc?

Người Phάp khi sang khai thάc thuộc địa phần lớn là nhằm mối lợi kinh tế mà không cần nhắc lᾳi. Tuy nhiên, trong đό cῦng cό chίnh sάch hợp tάc và muốn biến Việt Nam thành một thuộc địa phάt triển và giàu mᾳnh.

Riêng Sài Gὸn, người Phάp đᾶ mong muốn ngay từ những ngày đầu thuộc địa khoἀng thời gian 1850 đến 1880 biến Sài gὸn thành một Singapore cὐa Phάp qua Phὸng Thưσng Mᾳi ở Marseille gửi thư cho Bộ Trưởng Bộ Hἀi quân và thuộc địa vào 9 thάng 5, nᾰm 1865. Mục tiêu ấy được nêu rō:

“The goal was “to make Saigon a French Singapore” as the Marseille Chamber of Commerce put it in 1865.”

(Pierre Brocheux, Daniel Hе́mry, IndoChina, An ambiguous Colonization, 1858-1954, trang 14.)

Mục tiêu ấy để ra để cᾳnh tranh và cân bằng với sức mᾳnh cὐa Anh Quốc trên bὶnh diện Quốc tế và cῦng nhằm để cὐng cố nền Đệ Tam Cộng Hὸa Phάp Quốc trên đà suy yếu.

Ấy là chưa kể đến άp lực tôn giάo trong việc truyền bά đức tin, chuyện bành trướng thuộc địa ngay cἀ việc đề cao vai trὸ vῖ đᾳi cὐa nước Phάp.

Cho nên, chύng ta sẽ không lấy làm lᾳ gὶ, Sài gὸn lᾳi phάt triển đến như thế. Cἀng Sài gὸn được coi là một trong những bến cἀng hoᾳt động nhộn nhịp nhất. Nᾰm 1937, hoᾳt động cὐa cἀng Sài Gὸn là 2.140.000 tấn hàng, đứng hàng thứ sάu trong cάc cἀng biển cὐa Phάp và thuộc địa.

Và nếu mức độ đầu tư vẫn gia tᾰng thὶ xứ Đông Dưσng chẳng mấy chốc trở thành một trong những nước kў nghệ hàng đầu cὐa Á Châu.

Trong vấn đề đầu tư cὐa Phάp, dứng về mặt lợi ίch kinh tế thὶ không phἀi chỉ một chiều nghῖa là chỉ mὶnh người Phάp khai thάc và hưởng lợi, mà cἀ phίa đối tάc như Việt Nam cῦng chia sẻ phần lợi nhuận ấy. Nό cῦng không khάc gὶ tὶnh trᾳng hiện nay, việc đầu từ giữa cάc nước phάt triển và chậm phάt triển vậy. Đường dài, tὶnh trᾳng gia công, chế xuất sẽ cό những chuyển đổi đem nhiều thuận lợi cho nước chậm phάt triển.

Trong việc đầu tư cὐa phάp vào Việt Nam: cό đầu từ công và đầu tư tư nhân.

Trong đầu tư công, nguồn vốn ngân sάch tập trung phần lớn vốn vào xây dựng hᾳ tầng cσ sở như đào sông ngὸi, xây dựng cầu đường, đường xe lửa.

“Finally, and most important, public investment served principally to finance the construction of infrastructure and the tools necessary for an export economy. Public works represented the essential arena of this investment and absorbed 18% to 20% of the entire budget from 1900 to 1939, more than 6 billion 1937 fr. (P. Brocheux, ibid., trang 157.)

Điển Hὶnh là Chưσng trὶnh cὐa Doumer đᾶ xây dựng 2700 km đường sắt. Riêng đoᾳn đường Hἀi Phὸng-Lào Cai dài 384 cây số, mỗi cây số tốn 200.000 fr. (200.000 fr thay vὶ kế hoᾳch đề ra cό 130.000 fr một cây số, một đồng Việt Nam hồi đό ᾰn 10 fr). Thay vὶ tổn phί 50 triệu fr cuối cὺng tίnh ra tốn 75 triệu fr. ( P. Brocheux, Indochina, ibid., trang 129).

Trong đầu tư tư, cό rất nhiều đᾳi công ty ở Phάp như tᾳi Bordeaux và Marseille, nhiều đᾳi công ty sang Việt Nam bὀ vốn làm ᾰn. Chίnh sάch đầu tư tư nhân cὐa Phάp tập trung vào sἀn xuất nguyên liệu và phό sἀn (production of raw materials, semi-processed materials) cό thể dễ dàng tiêu thụ trên thị trường ngoᾳi quốc.

Theo Pierre Brocheux:

“This flow of capital reached ίt first plateau between 1890 and 1914. An oficial study valued private investments in 1903-5 at 126,8 million gold francs: 57% in industry, 10% in agriculture, and 33% in commerce, more than 75% of whcich was confirmed to Cochinchina and Tonkin.” (P. Brodeux, Indochina, ibid., trang 161).

Rất tiếc, cuốn sάch cὐa gs Nguyễn Thế Anh, “Việt Nam thời Phάp đô hộ”, lᾳi quά chύ trọng đến mặt chίnh trị: đến chίnh sάch cai trị cὐa người Phάp, đến cάc phong trào nổi dậy chống đối người Phάp, đến cάc mặt hành chάnh, thuế khόa và xᾶ hội dưới thời Phάp đô hộ. Nhưng lᾳi bὀ quên cάc mặt tίch cực cὐa người Phάp về mặt đầu tư phάt triển, về sἀn xuất cῦng như lợi tức hay nếp sống cὐa người dân.

Qua bài viết này, hy vọng độc giἀ cό thêm một cάch nhὶn khάc về chế độ thuộc địa Phάp ở Việt Nam. Người viết nhận thấy nhờ mặt tίch cực cὐa thực chất chế độ thực dân đời sống con người Việt Nam được nâng cao về nhiều mặt vật chất.