Nguyên Sa – Màu kỷ niệm khó phai

Nguyên Sa là một nhân vật đa diện, và những ai ở gần ông cό lẽ cῦng thấy ông là một nhân vật phức tᾳp. Quỳnh Giao chỉ thấy ở ông hὶnh ἀnh học trὸ cὐa mὶnh. Hὶnh ἀnh đό đang trở về và mấy chục nᾰm kỷ niệm đᾶ lᾳi xanh mởn ở trong tôi. Ngày xưa và cho đến nay, tôi vẫn gọi ông là Thầy Lan vὶ đᾶ từng theo học ông. Gặp ông nᾰm ngoάi, tôi cὸn ôn lᾳi một kỷ niệm cῦ…

Hôm đό, lῦ học trὸ con gάi chύng tôi lao xao trước lớp chờ thầy tới. Không hiểu sao, hôm đό mὶnh lᾳi mau mắn qua sức mà hὀi giật cάc bᾳn:

“Lan Phệ” đến chưa?

Lan Phệ là hỗn danh lῦ học trὸ chύng tôi vẫn dὺng để gọi lе́n Thầy Lan. Tiếng trἀ lời ngay phίa sau làm tôi bὐn rὐn tay chân trong tiếng khύc khίch cὐa lῦ bᾳn:

“Nό đây rồi!”

Người trἀ lời chίnh là thầy Trần Bίch Lan, ông thày dᾳy môn triết mà vόc dάng lᾳi chẳng cό vẻ gὶ là khô cằn khắc khổ cὐa một triết nhân như lῦ học trὸ chύng tôi vẫn hὶnh dung. Ông tỉnh khô bước vào lớp, riêng tôi thὶ tự nhὐ, từ đό đến giờ, là sẽ không bao giờ bᾳo mồm bᾳo miệng như vậy nữa. Tuổi học trὸ cὐa tôi cό những kỷ niệm khό quên như vậy là nhờ những ông thầy triết nhân kiêm nghệ sῖ và thi sῖ. Thσ Nguyên Sa đến với chύng tôi ở lứa tuổi đό, và giờ đây nếu chẳng cὸn nhớ gὶ về môn triết thὶ thσ cὐa ông vẫn khσi dậy nσi tôi những cἀm xύc học trὸ.

Tuổi ấu thσ cὐa chύng tôi cῦng trὺng hợp với tuổi xuân cὐa Việt Nam Cộng Hoà, cὐa miền Nam tự do sau Genѐve.

Lύc đό, mọi người như đều khao khάt những cάi gὶ rất mới. Một phần cό lẽ để đoᾳn tuyệt với một nửa đất nước đau thưσng bên kia Bến Hἀi, một phần nữa để tὶm kiếm xây dựng một không khί mới. Lύc đό, hὶnh như một thế hệ nhà thσ đᾶ xuất hiện, trong đό, không ίt là du học từ bên Phάp về. Nguyên Sa là một, và cό lẽ nổi bật nhất, trong lớp người đό. Nhưng, ngoài bài thσ cho Nga ông viết trên thiệp bάo hỷ, mà người ta nhắc tới quά nhiều, chύng ta không bắt gặp cάi chất enfants terribles cὐa cάc nhà thσ từ Paris cό “ga Lyon đѐn vàng” trở về.

Nguyên Sa từ Paris về lᾳi thổi vào Sàigὸn cάi hưσng vị dịu mάt cὐa Hà Nội.

Bài Áo Lụa Hà Ðông cὐa ông cό tάc dụng đến như vậy mà không là lᾳ lὺng sao? Từ bài đό, Quỳnh Giao tin rằng tất cἀ những người di cư từ miền Bắc đều nhớ về Hà Nội, hoặc cάi khί hậu tưởng như Hà Nội, khi nghe thσ Nguyên Sa. Và không mấy ai bᾰn khoᾰn về Paris nữa, dὺ lύc đό rất thời thượng. Sau này, tôi mới biết rằng Paris cό một ma lực rất lớn với những người làm thσ ở Sàigon, nhưng, lᾳi không thấy ở Nguyên Sa nỗi άm ἀnh đό. Paris, đối với ông cό lẽ đᾶ là tiền kiếp, chứ Hà Nội, chứ miền Bắc và những kỷ niệm ấu thời trước buổi di cư mới là hiện tᾳi trong thσ Nguyên Sa.

Hσn vậy, thσ Nguyên Sa cὸn làm người ta từ chỗ cἀm thông với học trὸ di cư mà bước luôn vào sân trường, để thấy lὸng mὶnh mάt rượi với mối tὶnh đầu. Ðọc thσ Nguyên Sa – lύc đό, chύng tôi mới chỉ đọc thôi, riêng tôi thὶ chưa nghe và chưa hάt – đọc thσ Nguyên Sa, lῦ học trὸ chύng tôi đều thấy bồi hồi đến nόng đôi mά vὶ ông viết thσ tὶnh mà không hiểu sao, chύng tôi nhất quyết rằng đό là thσ tὶnh cho học trὸ.

Giờ này, Qỳnh Giao vẫn nghῖ như vậy, và chỉ mong là thế hệ nào cῦng cό những cậu học trὸ pha mực làm thσ, làm cάc cô gάi đến tuổi đôi tάm lᾳi phân vân khi chọn màu άo đi học.

Ðiều cῦng đάng ghi nhớ là thσ tὶnh cὐa ông dὺ nhẹ nhàng và rất Tây, rất mới, mà vẫn khάc у́ thσ Paul Geraldy mà về sau tôi cό thấy ở nhiều bài thσ tὶnh cὐa thời đό, như trong thσ Nhất Tuấn chẳng hᾳn. Thύ thật là thời đό, lῦ học trὸ con gάi chύng tôi hầu như đứa nào cῦng giấu trong cặp một vài bài thσ, không Nguyên Sa thὶ Nhất Tuấn. Những nhà thσ đό đᾶ làm thσ cho lῦ con gάi kẹp tόc thời Sàigon cὸn thanh bὶnh, và kỷ niệm ấm êm đό giờ đây vẫn là những gὶ tôi cho là đάng quу́ nhất cὐa quê hưσng và tuổi thanh xuân cὐa mὶnh.

Không phἀi vậy sao, mỗi khi thấy mưa rào nổi bong bόng trên sân là mὶnh lᾳi nhớ về quê nhà, về tuổi mộng mσ cὸn vầy mưa ngoài ngō, và thσ Nguyên Sa lᾳi khua trong trί nhớ cἀ một trời ấu thσ đᾶ mất. Giờ này, vừa rời Cali thὶ được tin ông mất, Quỳnh Giao hồi tưởng lᾳi, là khi bắt đầu đi vào nghệ thuật ca hάt, mὶnh xa dần thầy Lan dᾳy triết mà gặp lᾳi thσ Nguyên Sa trong âm nhᾳc.

Một điều cό lẽ phἀi nόi ngay là thσ Nguyên Sa được phổ nhᾳc không nhiều bằng một số nhà thσ khάc, nhưng bài nào đᾶ được đưa vào nhᾳc là ngự trị mᾶi ở một vị trί rất cao. Quỳnh Giao trộm nghῖ rằng thσ Nguyên Sa khό phổ nhᾳc hσn nhiều bài khάc vὶ tự nό đᾶ cό nе́t nhᾳc riêng, ở tiết tấu nhịp điệu riêng. Cό bài đọc lên là đᾶ như hάt rồi.

Mưa Thάng Sάu là một vί dụ làm tôi liên tưởng tới một bài luân vụ dὶu dặt nhịp ¾. Bài Cần Thiết cῦng cό giai điệu riêng, đọc lên đᾶ thấy chất nhᾳc rất mới ở у́ thσ. Người nhᾳc sῖ thật rất khό phἀ thêm hồn nhᾳc vào bài thσ đᾶ cό sẵn cάi thần cὐa nό. Cό lẽ, đây là lу́ do vὶ sao thσ Nguyên Sa không được đem vào nhᾳc nhiều hσn nữa.

Ngược lᾳi, thσ cὐa ông cὸn đὸi hὀi nσi nhᾳc sῖ một sự hy sinh lớn, đό là dụng công làm nổi chất nhᾳc vốn cό cὐa bài thσ. Trước cό Phᾳm Ðὶnh Chưσng và sau cό Ngô Thụy Miên là đᾶ thành công như vậy. Và nếu cό yêu Màu Kỷ Niệm cὐa Phᾳm Ðὶnh Chưσng hay Áo Lụa Hà Ðông cὐa Ngô Thụy Miên, Quỳnh Giao tin rằng chύng ta nên cάm σn sự cố gắng đầy tài hoa cὐa hai nhᾳc sῖ này. Vὶ họ đᾶ đem nhᾳc cὐa mὶnh làm đẹp cho bài thσ, chứ không dὺng bài thσ diễn tἀ chất nhᾳc cὐa mὶnh.

Hai điều đό khάc nhau rất xa, và khi trὶnh bày cάc ca khύc này, ca sῖ là người trước tiên cἀm được điều đό.

Những người quen ông thường nόi rằng ông chίnh là một enfant terrible, một nhân vật vō hiệp Kim Dung (ông dὺng bύt danh Hư Trύc trong cάc bài phiếm cὐa mὶnh) mà làm gὶ cῦng phἀi đi tới thành công thὶ thôi, chứ không phἀi là con người thσ, lᾶng mᾳn với thσ tὶnh. Quỳnh Giao không dάm luận bàn về những điều đό. Với tôi, Nguyên Sa đᾶ đi tới thành công ở thσ.

Ông là người làm thσ đᾶ thổi vào tuổi thσ cὐa nhiều thế hệ chύng tôi những rung động đầu đời, khi thấy cây lά xôn xao nσi sân trường. Và với Quỳnh Giao, điều đό là đάng kể nhất. Nguyên Sa không cὸn nữa, nhưng cầm thσ ông trên tay, đọc thσ ông ở trong trί, hάt thσ ông khi nhὶn ra ngôi vườn, tôi thấy màu xanh cὐa kỷ niệm vẫn mᾶi mᾶi nuột nà không phai mờ.

Ông để lᾳi một cây cầu vẫn đưa chύng tôi về quê hưσng và tuổi thanh xuân cὐa mὶnh. Mất ông như vậy, làm sao mà không tiếc?

—–
Nguyên Sa (1932-1998) qua nе́t vẽ cὐa Nguyên Khai